2. religia słowian, albańczyków, bałtów, basków, daków, finów, lapończyków, rumunów, traków, ugrofinów, i węgrów

2. 10. 2. 2. lato, jesień (od nocy kupały)

 

jańskie rajtowanie (serbołużyczanie) – w dzień św jana jeździec przebrany za św jana (bóstwo życia i urodzaju, kult płodności), odziany w strój z kwiatów (bławatki, nenufary, goździki i inne) rusza na czele kawalkady jeźdźców na polanę, gdzie trwa festyn. tam cwałuje powiędzy widzami. uszczknięcie kwiatów z jego stroju oznacza szczęście w przyszłym roku. wieczorem biesiada, na której tańczy z dziewczętami i otrzymuje od nich koronę. 

goresztnici (bułgaria) – obchody na cześć ognia organizowane od 28 do 30 lipca. w tych dniach dla ochrony przed ogniem zabraniano pracy polowej i domowej żeby nie doszło do pożaru. zabronione było wynoszenie ognia poza dom. pierwszego dnia obchodów gaszono ogień we wszystkich paleniskach, w trzecim dniu wzniecano żywy ogień (w tym dniu sam spadał z nieba). 

pogrzeb strzały (białoruś) – obrzęd zapewniał ochronę przed suszą i piorunami, miał także znaczenie agrarno-magiczne, miłosne i wytwórcze. w czasie wniebowstąpienia pańskiego, orszak złożony przede wszystkim z kobiet udawał się na pole śpiewając pieśń "jak puszczę strzałę". na miejscu docelowym zakopywano strzałę, czyli drobne przedmioty powszechnego użytku (szpilki, grzebyki, monety). kobiety i dzieci tarzały sie w życie, co miało gwarantować szybki wzrost zboża i urodzaj. 

zażynki - zwyczaj związany z początkiem żniw. rozpoczęcie zbiorów wyznaczał głos przepiórki. w sobotę lub środę gospodarz zdejmował kapelusz, mówił: "boże dopomóż", ostrzył kosę, żegnał się i przystępował do pracy. po pierwszym pokosie gospodyni rościelała obrus na ziemi i układała na nim chleb, gorzałkę i kiełbasę. dary spożywali żniwiarze. pierwszy zżęty snop nazywany diduchem przechowywano do święta godowego. przyszłoroczny siew rozpoczynano od tego snopa. 

przepiórka – przyozdobiona wiązka zboża w polu, czasami razem z chlebem, solą i drobną monetą, dla przepiórek, ptaków, myszy. oborywanie przepiórki polegało na ciągnięciu właściciela za nogi po ziemi dookoła przepiórki. uroczystość kończono poczęstunkiem (śląsk cieszyński, podlasie, białostocczyzna).

 

2. 10. 2. 3. zima (od bożego narodzenia)

 

szmel (warmia) - w wigilię zamaskowana grupa chłopaków w długich koszulach prowadzona przez szmela przebranego za białego konia z głową z drewna na długim kiju, wpadała do domu. słudzy „bili” dzieci, wypytywali czy były grzeczne i czy umieją pacierz. baba (przebrany mężczyzna) domagała się darów: kiełbasy, drobnych pieniędzy, wódki. składano sobie życzenia i śpiewano kolędy. 

siemieniotka - śląska zupa spożywana w wigilię bożego narodzenia, podawana na sypko z kaszą gryczaną albo z grzankami, miała moc leczniczą, chroniła przed świerzbem i wrzodami.

 

boże narodzenie (ukraina) - w najbardziej oświetlonym miejscu w domu stał diduch. obchodzono kąty izby z miodem, makiem i chlebem. posypywano mak przed oborą. w każdym rogu wigilijnego stołu kładziono ząbek czosnku. w trakcie biesiady podawano od dziewięciu do dwunastu postnych potraw, z których najważniejszą była kutia. w czasie wigilii brali udział także zmarli członkowie rodziny, dla których stawiano na oknie kutię i uzwar, a w kątach izb rozrzucano gotowany bób. po wsi chodzili kolędnicy, odprawiano biesiady. rewizyty były obowiązkowe.

joulupukki (finlandia) – od xix w przynosił dzieciom prezenty. niegrzeczne otrzymywały wiązankę suchych gałęzi. 

olentzaro – zwyczaj związany z obchodami przesilenia zimowego. gruby, poczciwy, lubiący alkohol i dobre jedzenie mężczyzna w poszarpanym ubraniu, z twarzą i rękami ubrudzonymi węglem, schodził w wigilię bożego narodzenia w doliny i przynosił dzieciom prezenty. w pozostałych dniach mieszkał w górach i zajmował się wypalaniem węgla drzewnego (baskonia). 

kolędowanie (słowianie, rumuni) - grupy kolędników odwiedzają gospodarstwa z życzeniami pomyślności z nowym roku i na wiosnę. w zamian za to dostają datki i smakołyki. zwyczaj odwoływał się do magii wegetacyjnej, przy jego pomocy zaklinano urodzaj i płodność. kolędnicy wodzili ze sobą gwiazdę (sol invictus – narodzini słońca) później przemianowaną na gwiazdę betlejemską, straszyli widzów i płatali im figle. w skład grupy wchodziły maszkary: turoń (symbol nieśmiertelności?), koza lub kozioł, niedźwiedź, koń, kogut, bocian, baran symbolizujące siłę, zdrowie, życiową energię, płodność. najważniejszą maszkarą był turoń, który symbolizował tura (emblemat słońca). rozpoczynał figle i tańce, skakał, ryczał jak osioł, kłapał pyskiem w takt melodii, dzwonił zawieszonym na szyi dzwonkiem, padał na ziemię i trzeba było go cucić wódką i innymi zabiegami. po otrzymaniu podarków turoń pierwszy wychodził z chaty. czasami wodzono żywego konia. gwiazdę niósł gwiazdor. gwiazdor (poznańskie, ziemia lubuska, kujawy, warmia, kaszuby, kociewie) przynosił dary lub bił rózgą, św mikołaja jeszcze wtedy nie było. 

konik – przebrany za konia młodzieniec i inni kolędnicy odwiedzali domy, hulali i harcowali. konik, jako symbol sił witalnych, zdrowia i płodności, otrzymywał poczęstunek. w widowisku brali udział tatulo (główna postać), synulo, sołtys, żyd, jeździec, mazur, dziad. gdzieniegdzie wprowadzano żywego konia, sypano ziarno, a dobrym znakiem było gdy koń zesrał się w izbie. z tradycji konika powstał lajkonik. 

draby noworoczne – dorośli mężczyźni i kawalerowie przychodzili w wigilię nowego roku po północy lub nad ranem. byli ubrani w czapki, maski, kapelusze. twarze mieli wysmarowane sadzą. mówiono wiersze, śpiewano pastorałki, tańczono, stukano kijami aby wypędzić złe moce, składano życzenia dostatku i płodności (polska południowa, kresy południowe). 

surwa (bułgaria) - święto nowego roku. uczestnicy nakładają maski ze skór kozich i owczych przybranych piórami, futrzane i szmaciane kostiumy. tańczą kolo. rano surwakarzy, którymi mogą być tylko wolni mężczyźni odwiedzają domostwa, odgrywają sceny zaślubin nowożeńców, składają prezenty. postać niedźwiedzia ma zapewnić dobre zdrowie.

surwakane (bułgaria) – w nowy rok młodociani kolędnicy biorą rytualne gałęzie z derenia ozdobione wstążkami, koralikami, suszonymi owocami, prażoną kukurydzą, monetami, kłębkami wełny i składają wizytę o 24.00, aby obić gospodarzom plecy (?!), co ma przynieść szczęście i dobrobyt. w zamian otrzymują dary: pieczywo noworoczne, owoce, orzechy. w tym samym dniu odbywano wizyty u narzeczonych, a dzieci (surwakari) dostawały od starszych kolegów pług, a od starszych koleżanek kądziel. na zakończenie urządzano zabawę z poczęstunkiem, tańcami i ogniskiem. 

nowe latko – noworoczne pieczywo obrzędowe (kurpie, podlasie, warmia, mazury) w kształcie zwierzątek hodowlanych i dzikich oraz położoną pośrodku postacią z ludzką twarzą (myśliwego, pasterza, gospodarza). wypieki zawieszano na domowym ołtarzyku celem zapewnienia pomyślności w przyszłym roku. 

nuuttipukki – starszy człowiek przebrany za kozła chodził 13 stycznia po domach i zbierał jedzenie świąteczne. straszył dzieci i odprawiał wspólne śpiewy (finlandia). 

wigilia święta chrztu pańskiego - 18 stycznia – obowiązywał srogi post. jedzono hołodną kutię, smażoną rybę, pierożki z kapustą, gryczane naleśniki smażone na oleju i kompot z suszonych owoców. po zakończeniu święta palono diducha (ukraina). 

wodzenie niedźwiedzia - w czasie karnawału barwny korowód chodził od domu do domu prowadząc na postronku niedźwiedzia z grochowiny lub ze słomianych powróseł. czasami niedźwiedziem był kożuch odwrócony na lewą stronę. w pochodzie brali udział muzykanci (akordeon, bęben). u gości wyprawiano figle i psikusy. gospodyni musiała zatańczyć z niedźwiedziem, gdyż to wróżyło szczęście na cały rok. wieczorem odbywała się zabawa ostatkowa, na której „zabijano” niedźwiedzia i pito niedźwiedzią krew w postaci wina (polska). 

bursa - góralska zabawa zapustna. parobcy w tańcu opuszczali pasy, jeżeli jakaś kobieta nadepnęła na pas to parobek szedł na stracenie, chyba że został przez nią wykupiony wódką. kat nakładał mu dzbanek na głowę i wiódł nad rzekę, gdzie "ścinał" winnego. 

koza – zwyczaj chodzenie z kozą od tłustego czwartku do środy popielcowej. w skład zespołu wchodziła kapela, śpiewacy, pantomima, konik (młodzieniec przebrany za konia), turoń i inni kolędnicy. czasami brakowało konika lub (i) turonia. 

kusaki - ostatnie dni karnawału przed środą popielcową. kusaki przebierali się za babę i dziada, zapusta, obcokrajowców, zwierzęta (kozę, niedźwiedzia, konia, bociana), żyda. niekiedy kusakowano z kogutem (symbol płodności i nowego życia). wypiekano pączki, faworki, plińce. jednego kusaka wywożono na taczce za wieś i tam "uśmiercano" garnkiem z popiołem. według innej wersji nowe mężatki wykupywały się wódką i poczęstunkiem, przypinały się do sań i obwoziły po wsi skrzypka, zawoziły go do dworu i do karczmy, gdzie go "zabijały”. 

kurentowanie (bałkany, węgry, słowenia) – korowody przebierańców chodzące do wtorku przed popielcem włącznie. obowiązywały kostiumy z futra. futrzane postacie miały np pysk wilka z długim ozorem, rogi krowy, wstążki, maskę ze skrzydłami ptaków (pw gęsi) i końskim włosiem. postać przedstawiająca diabła miała sieć do łowienia dusz. chodzono z głośną muzyką, co miało symbolizować moc płodności, rozrodu i szczęścia związanego z wiosną. używano krowich dzwonków dających trzy tony. dzwonieniem odstraszano uroki żartobliwie przymuszając napotkanie kobiety do ruchów kopulacyjnych. gospodyni rozbijała garnek przed progiem na widok pierwszego kurenta, który pojawił się w obejściu. 

przebierańce (ziemia piotrowska) - w czasie ostatków grupy przebierańców (diabeł, śmierć, cygan, cyganka, para młoda, żyd, lekarz, kominiarz, miś, jeźdźcy na koniach, chłopi z batami) odwiedzają się nawzajem. akordeoniści, skrzypkowie grają oberka, śpiewają przyśpiewki i tańczą za drobne pieniądze i jajka, z których gospodyni przyrządza jajecznicę. 

misynci - mięsne dni – ostatnie posiłki darowane w zapusty: pieczone mięso, kiełbasy, placki, specjalne ciasto na mące i drożdżach. ostatniego dnia parobkowie wożą na wozie ustrojone świecidełkami drzewo i zatrzymują w każdym domu, w którym mieszka panna na wydaniu. one wykupują się pieniędzmi i jedzeniem i idą z kawalerami do karczmy. wieczorem do karczmy wjeżdża zapust, obsypuje głowy komornic popiołem i gasi światło. 

skoromochy - korowody z żywym niedźwiedziem i taniec z nim (!). karmiono go mamałygą i pierogami, żeby nie niszczył dobytku ludzi. święto potwierdzało kult niedźwiedzia jako zwierzęcia potężnego i prawego, chroniącego przed siłą nieczystą (diabłem) (rosja, litwa, białoruś, ukraina). 

ścięcie śmierci (jedlińsk) – obrzęd nawiązuje do niszczenia kukieł symbolizujących zimę. we wtorek przed wielkim postem kanty prowadzi korowód złożony z kusaków na podmiejskie łąki, mówi że smierć upiła się i zgubiła kosę. wiążą smierć postronkami i prowadzą na rynek, gdzie sąd wydaje wyrok. kat ścina smierć. następuje pogrzeb i zabawa. 

kukierzy (zwyczaj bułgarski, być może z czasów trackich) - grupa przebierańców w czasie wielkiego postu przepędza duchy zapewniając dobrobyt i szczęście ludziom i ziemi. ubierają kożuchy na lewą stronę. Ozdabiają się kolorowymi szmatkami, frędzlami, piłeczkami, cekinami, koralikami, tasiemkami, lusterkami, drewnianymi imitacjami fallusów. na głowy wkładają stożkowate czuby, rogi kozie lub krowie. noszą pasy z ciężkimi dzwonkami. w obchodach biorą udział lokalne orkiestry wyposażone w bębny, talerze, dudy. wytwarzają hałas i dudnienie. pantomima odnosi się do wierzeń agrarnych i kultów płodności (np symulowanie porodu i orki).

 

2. 10. 2. 4. obrzędy i zwyczaje nie związane z porami roku

 

rozpleciny – w ostatni wieczór przed ślubem narzeczona spotyka się z druhnami. druhny śpiewają żałobną pieśń i zaplatają narzeczonej warkocz ozdobiony gałązkami, kwiatami, kokardkami. następnie przychodził drużba, ściągał chustkę i rozplatał warkocz. druhna zbierała datki na grzebień. zabawa i poczęstunki trwały do rana. 

oczepiny - zwyczaj weselny symbolizujący przejście ze stanu panieńskiego z zamężny. o północy, panny śpiewały "oj, chmielu, chmielu", druhny zdejmowały pannie młodej wianek, ścieniały warkocz, wkładały czepiec. panna młoda "broniła się" przed oczepinami. żartowano i śpiewano. 

kołacz był pieczywem obrzędowym (pw na weselu) z mąki pszennej lub żytniej. kołocz śląski był pieczony z ciasta drożdżowego i miał trzy warstwy serowe, makowe lub jabłkowe. korowaj to rodzaj kołacza, bochen chleba lub placek ozdobiony dekoracjami z ciasta (zajączki, ptaszki, jagody, kwiaty). 

smernys - święta pogrzebowe trwające miesiąc lub dłużej. czasami zamrażano nieboszczyków i odwlekano kremację (bałtowie).

 

 

Waldemar Mierniczek