wm religia

24. 0. problemologia   kilka uwag organizacyjnych:  - w wikipedii jest tak duża ilość materiału dotyczącego mitologii greckiej, że trzeba go eliminować, żeby notatki zawierały najważniejsze zagadnienia korespondujące z innymi częściami „notatek o religii”,  - akapity, które nie będą oznaczone rodzajem religii, np pelazgowie, mykeńczycy, odnoszą się do religii greków począwszy, mniej więcej, od wieków ciemnych (od ok viii w pne),  - sporządzanie wykresów genealogicznych dotyczących greckich bogów nie ma sensu, gdyż już dawno takowe zostały zrobione (ich jakość jest różna),  - z trzech możliwych odmian imienia "apollo": apolla-apollina-apollona, wybrałem apollina, chociaż, prawdopodobnie apollona jest wersją prawidłową przez analogię do hugona,  - z dwóch możliwości odmiany spartanie lub spartiaci, wybrałem spartanie.  uwagi merytoryczne:  - ilość nimf wodnych i leśnych występujących w mitologii greckiej jest porównywalna z ilością nimf występujących w mitolog

  Waldemar Matlan

23. 10. 3. muzyka, instrumenty muzyczne   najstarszy zapis utworu muzycznego na świecie pochodzi z ok 1400 pne, został znaleziony w ugarit i był skierowany do ningal ( hetyci , huryci ).  kiedy attis dorósł był piękny i zakochała się w nim kybele jako agdistis . rodzice wysłali attisa do pesynentu , gdzie miał poślubić córkę króla (być może midasa ). gdy zabrzmiała pieśń godowa kybele-agdistis zesłała na attisa obłęd, pod wpływem którego pozbawił się męskości pod sosną ( frygia ).  podczas tańca kapłanów kybele wykorzystywano bębny, które biły coraz szybciej doprowadzając kapłanów do ekstazy ( frygia ).  korybanci , bóstwa demoniczne towarzyszący kybele , wynaleźli ekstatyczny taniec korybas, który był wykonywany przy akompaniamencie instrumentów towarzyszących jak flet, cymbały, tympanon (bębenek) ( frygia ).  bębenek tympanon był atrybutem attisa .  na obszarze azji mniejszej znaleziono po raz pierwszy: harfę (ok 5000 lat temu) i saz (turecka lutnia) - viii w.  

23. 9. 5. 7. klątwy, przysięgi zaklęcia   kuszuh to bóg przysięgi i jej gwarant ( huryci ).  kamrusepa odczynia zaklęcia ( anatolia , luwijczycy , religia palajska ).  typowa klątwa/zaklęcie jako inskrypcja na steli: "ktoś ten napis zniszczy, ktoś go stłucze, ktoś kogokolwiek zmusi dokonać takich czynów [...] niech zniszczą bogowie chaldi , tejszeba , sziwini , wszyscy jego bogowie pod słońcem" ( urartu ).  klątwa z inskrypcji nowej świątyni w argisztihinili: "jeżeli ktokolwiek napis ten z tego miejsca zabierze, niech zniszczą go bogowie: chaldi , tejszeba , sziwini , marduk ; niech nie zostanie po nim imienia, ni jego rodziny pod słońcem" ( urartu ).   23. 9. 6. pobożność, religijność   23. 9. 6. 1. rytuał, misterium   kamrusepa odprawiał rytuały oczyszczające ( anatolia , luwijczycy , religia palajska ). przy pomocy rytuałów oczyszczających bogowie, a pw kamrusepa przywrócili rytm życia na ziemi, który starał się zniszczyć telepinu ( het

23. 9. 5. 5. wróżenie, wyrocznie   szimigi był bogiem wróżb i wyroczni ( huryci ).  natra (porównywany do greckiego apollina) miał liczne wyrocznie ( licja ).  men był bóstwem wieszczącym. istnienie wyroczni mena w izaurii i anaburze jest znane, ale nieudokumentowane ( frygia ).  podczas tańca kultowego, kapłani kybele wpadali w stan ekstazy, podczas którego mogli wygłaszać przepowiednie i wróżby ( frygia ).  haruspik to kapłan zajmujący się wróżeniem z wątroby lub innych części ciała zwierząt ofiarnych ( hetyci ).  ornitomancja pełniła bardzo ważną rolę u hurytów i hetytów .  zachowało się dużo hetyckich tekstów wróżbiarskich.  w 585 pne przerwano wojnę pomiędzy lidyjczykami i medami z powodu zaćmienia słońca. przyjęto to za zły znak i zawarto pokój.   23. 9. 5. 6. liczby, numerologia   dziewięć   korybanci - bóstwa demoniczne towarzyszący kybele . wynaleźli ekstatyczny taniec korybas z akompaniamentem instrumentów towarzyszących : flet, tympan

23. 9. 5. magia, czary   kamrusepa nazywana była boginią czarodziejką ( anatolia ).  przy pomocy magii bogowie przywrócili porządek rzeczy na ziemi, który starał się zniszczyć telepinu ( hetyci ).  zachowało się wiele tekstów magicznych ( hetyci ).  pasy z brązu miały moc ochronną ( uratu ).   23. 9. 5. 4. ofiary, kozioł ofiarny   znaleziono opis rytuału ofiarnego dla chaldiego ( urartu ).  zachowały się kotły służące do składania ofiar chaldiemu i sziwiniemu . na nich były ozdoby w kształcie byka ( urartu ).  telepinu otrzymywał ofiary w pustym pniu drzewa ( hatti , hetyci ).  inskrypcja ze świątyni w argisztihinili przewiduje następujące ofiary: koźlątko dla chaldiego , wół dla chaldiego, owca dla tejszeby , owca dla sziwiniego , krowa dla arubaini , owca dla broni boga chaldiego , owca dla bramy boga chaldiego , owca dla iuarszy ( urartu ).  spis ofiar dla poszczególnych bogów, który był umieszczony nad bramą bogów wyglądał w następujący sposób: na

  23. 9. 4. 4. geograficzne centra kultu   Waldemar Mierniczek

23. 9. 4. miejsca uprawiania kultu, przedmioty kultu   23. 9. 4. 1. natura/przyroda jako miejsce uprawiania kultu   urartyjczycy odprawiali swoje uroczystości kultowe na otwartych przestrzeniach.  drzewa i gaje były miejscami uprawiania kultu, np w pobliżu sanktuarium kybele , z których na święto wiosny przynoszono sosnę lub jodłę , czyli attisa ( frygia ).  groty i jaskinie były naturalnymi miejscami uprawiania kultu, w nich stawiano huwasi - kamienne stele symbolizujące bogów. huwasi ustawiano także na otwartych przestrzeniach ( hetyci ).   23. 9. 4. 2. świątynie i miejsca publiczne   świątynie wykute w skałach przypominały kształtem zigguraty ( urartu ).  świątynie chaldiego nazywano domami broni lub domami tarczy, znajdowały się w każdym mieście i twierdzy na drugim wzniesieniu pod względem wysokości. ściany świątynne zdobiono bronią. broń była z miedzi, brązu i kamieni szlachetnych. była to stara zużyta broń, złożona bóstwom w darze. bydło przeznaczone n

23. 9. kult, magia   23. 9. 1. kulty   wśród kultów azji mniejszej na plan pierwszy wybijają się kulty płodności i kult bogini-matki.  należy także wspomnieć o kulcie czaszek przejętym z mezopotamii, np w catalhoyuk znaleziono pojedyncze czaszki i rysunki ścienne przedstawiające sępy krążące nad zwłokami bez głów. pamięć o właścicielach czaszek zapewniała ciągłość pokoleń.   23. 9. 2. totemizm   znalaałem hipotezę o totemicznej naturze bóstw urartu , np bogów gór, szlaków, jaskiń.   23. 9. 3. osoby   23. 9. 3. 1. kapłani   król ( tabana , labama , saru ) pełnił rolę najwyższego kapłana. kapłani byli wybierani spośród rodów szlacheckich. kapłan był przedstawiany w długim płaszczu z rękawami, tiarze, z litusem ( hetyci ).  znany jest najwyższy kapłan boga burzy w nerik hattusli iii - zanim objął funkcję króla ( hetyci ).  haruspik to kapłan zajmujący się wróżeniem z wątroby lub innych części ciała zwierząt ofiarnych ( hetyci ).  korybanci to kap

23. 8. 2. 7. 8. władza   perwa był patronem władców ( hetyci ).  król ( tabarna ) był namaszczony przez boga, był najwyższym kapłanem i dowódcą armii, najwyższym sędzią i gwarantem pomyślności ludu. zaniedbania w sprawach kultu poczytywano za jego największy grzech, który mógł obrócić się przeciw poddanym. po jego śmierci królowa ( tawananna ) pozostawała władczynią przy boku następcy aż do swojej śmierci. król strzegł boskich porządków w państwie i przestrzegał wydarzeń roku ceremonialnego ( hetyci ).   23. 8. 3. śmierć, nieśmiertelność   kybele była strażniczką zmarłych ( frygia ).  men był strażnikiem grobów, jego wizerunek umieszczano na stelach i nagrobkach ( frygia ).  w catalhoyuk dominowały pochówki w obrębie osady pod platformami wewnątrz domów lub w budynkach przeznaczonych na sanktuaria. jako dary dla zmarłych składano naszyjniki, bransolety, męską broń. niektóre groby miały bogate dary grobowe: lusterka, obsydianowe maczugi, sztylety. zwłoki posypywano

23. 8. 2. 7. 4. sztuka   w catalhoyuk znaleziono bogaty wystrój malarski i wyposażenie w domach przeznaczonych na sanktuaria, malowidła ścienne jedno- lub wielobarwne, freski, reliefy, czasami malowane, przedstawienia sępów krążących nad ciałami, leopardów, rodzących kobiet, byczych i baranich łbów, węży, figurki bogini matki.  nie zachowało się wiele pamiątek po kulturach azji mniejszej. sztuka azji mniejszej nie była konkurencyjna w stosunku do sztuki sąsiedniej mezopotamii i grecji.  sztuka urartu znana jest z:  - wyrobów brązowych jak trony, kotły miedziane do rytualnego składania ofiar, naczynia brązowe do wina, które było wylewane na ołtarz podczas składania ofiary dla chaldiego , figurek bogów, uskrzydlonych bóstw żeńskich i męskich prawdopodobnie sziwiniego i tuszpuei , głów byków; na elementach broni umieszczano ozdoby w postaci lwa, byka, uskrzydlonego bóstwa, drzewa życia,  - naczyń sakralnych ceramicznych używanych na potrzeby świątyni; naczynia były ozdabian

23. 8. 2. 4. zdrowie/choroby   bóstwa związane ze zdrowiem i chorobami:  - kamrusepa - bogini uzdrowicielka (luwijczycy ), leczy choroby i bezpłodność ( anatolia , luwijczycy , religia palajska ),  - irmuszini - bóstwo lecznictwa ( urartu ),  - men - bóg uzdrowiciel, przy świątyniach mena funkcjonowały szkoły lekarzy ( frygia ),  - korybanci , którzy mieli moc wywoływania i leczenia szaleństwa ( frygia ),  - reszef - bóg zarazy ( huryci ),  - jarri - bóg zarazy ( południowa anatolia , luwijczycy , hetyci ).   23. 8. 2. 6. dobro (szczęście)/nieszczęście   w mitologii pojawia się motyw kotła z ciężką pokrywą zawierającego zbrodnie, smutek, łzy, żal, mrok, choroby.   23. 8. 2. 6. 4. ekstaza   podczas tańca kultowego na cześć kybele kapłani osiągali stan ekstazy. w tym stanie mogli wygłaszać przepowiednie i wróżby ( frygia ).   23. 8. 2. 7. zajęcia   ea to bóg kultury, madrości, cywilizacji, sztuk, rzemiosł artystycznych ( huryci ).  istanu j

23. 8. 2. 2. płodność   boginie i bogowie płodności:  - ma - bogini płodności ( lidia ),  - arubaini - bogini płodności, żona chaldiego ( urartu ),  - hebat - bogini płodności, żona teszuba i matka szarruma ( hatti , hetyci , huryci , urartu ),  - kybele - bogini płodności ( frygia ),  - kamrusepa , która leczy bezpłodność ( anatolia , luwijczycy , religia palajska ),  - kabirowie , którzy mieli wpływ na płodność ludzi ( frygia ).  baal był przedstawiany jako byk zapładniający stada jałówek, gdyż miał niespożytą siłę seksualną ( azja mniejsza ).  figurki bogini-matki jako symbolu płodności, domu i nowego życia, oraz malowidła rodzących kobiet znaleziono w catalhuyok .   23. 8. 2. 2. 1. płodność i rodzina   monogamia była podstawową formą małżeństwa wśród zwykłej ludności. spotykano przypadki poligamii, zwłaszcza wśród królów i lewirat, czyli poślubienie wdowy po śmierci brata ( hetyci ).  mąż miał prawo zabić kobietę i jej wspólnika złapanych na cu

23. 7. 3. wegetacja, urodzaj   bóstwa związane z urodzajem i wegetacją:  - ziparwa - bóg urodzaju (religia palajska ),  - telepinu - bog urodzaju, ulubiony syn teszuba i hebat , brat sarruma ( hatti , hetyci ),  - dumuzi - bóg wegetacji ( hetyci ),  - kybele - bogini urodzaju ( frygia ),  - attis - bóg wegetacji ( frygia ),  - men , który miał związek z urodzajem ( frygia ),  - hahhima - personifikacja zamierania wegetacji, letniej posuchy ( hetyci ).   23. 8. narodziny, życie, smierć   23. 8. 1. narodziny   agdistis , dwupłciowy demon hermafrodyta stanowił przedmiot obaw wśród bogów. bogowie podstępem we śnie pozbawili go genitaliów. w miejscu, gdzie upadły, wyrósł migdałowiec, którego owoc spożyła nana , córka boga rzeki sangarios. nana urodziła dziecko, które porzuciła. tym dzieckiem był attis (frygia ).  w catalhuyok odkryto malowidła rodzących kobiet.   23. 8. 2. życie   motyw drzewa życia jest znany z urartu . drzewo frygów to sym

23. 7. 1. 4. pozostałe zwierzęta   hannahanna wysłała pszczołę na poszukiwanie telepinu polecając jej użądlić go w stopy i dłonie, natrzeć woskiem i sprawić aby wstał ( hetyci ). pszczoła może być związana z kultami matriarchatu ( hetyci ).   23. 7. 1. 4. 3. lew/lampart (pantera, leopard)   tejszeba był przedstawiany na lwie ( urartu ).  szauszka była przedstawiana jako stojąca na grzbiecie lwa ( huryci , hetyci ).  warusenna była przedstawiana na grzbiecie poświęconych jej lwów lub panter ( hatti , hetyci ).  zwierzęciem poświęconym hebat był lew. czasami była przedstawiana jako stojąca na lwie ( hatti , hetyci , huryci , urartu ).  kybele była przedstawiana jako stojąca na rydwanie zaprzężonym we dwa lwy ( frygia ).  men był przedstawiany z lwem u boku ( frygia ).  atrybutem chaldiego był lew ( urartu ).  leopardy były często przedstawiane w catalhoyuk , prawdopodobnie jako drapieżnicy czyli symbol męskości.   23. 7. 1. 5. kryptydy   gryfy

23. 7. 1. 3. kopytne   runt był przedstawiany z jeleniem ( luwijczycy ).  osioł był wysłannikiem boga do telepinu , ale go nie znalazł ( hetyci ).  po śmierci appu , jego synowie zły i sprawiedliwy dzielili schedę. pojawił się spór związany z wołem i krową , który mieli rozstrzygnąć bóg słońce i isztar . bóg słońce sprawił, że krowa była płodna, a więc stała się więcej wartym zwierzęciem niż wół i przyznał rację sprawiedliwemu ( hetyci , huryci ).  potwór hedammu , syn kumarbiego i szertapszuruhi , córki morza, rósł bardzo szybko i miał duży apetyt, pożerał tysiące wołów , koni , koźląt i jagniąt , ( hetyci ).  eunuch attis , syn króla kalaosa, wprowadził kult kybele w lidii , co zjednało mu szczególne łaski bogini i wkurzyło zeusa , który zesłał dzika niszczącego zasiewy, który uśmiercić wielu lidów i attisa, z którego krwi zrodziły się fiołki ( arnobiusz z sikka ).   23. 7. 1. 3. 1. koń   perwa był bogiem koni ( hetyci , luwijczycy ).  men był przed

23. 6. 4. herosi, olbrzymy   sandas był czczony jako tytan grecki ( luwijczycy ). eunuch attis , syn króla kalaosa, wprowadził kult kybele w lidii , co zjednało mu szczególne łaski bogini i wkurzyło zeusa , który zesłał dzika niszczącego zasiewy, który uśmiercić wielu lidów i attisa, z którego krwi zrodziły się fiołki ( arnobiusz z sikka ).  gigant upelluri , który na swoim grzbiecie dźwigał niebo i ziemię stworzone przez starych bogów, był tego nieświadomy nawet wtedy, gdy przy pomocy piły kuruzzi oddzielono ziemię od nieba. na jego ramieniu kumarbi umieścił ullikumm i, aby mógł bezpiecznie wzrastać. upelluri także tego nie był świadomy. ullikummi to skalny olbrzym, syn kumarbiego i skały. na ramieniu upelluri   przez piętnaści dni urósł do olbrzymich rozmiarów. dostrzegło to słońce, które ostrzegło taszmiszu i teszuba ( hetyci ).   23. 7. przyroda, natura   attis jest bogiem odradzającej się przyrody ( frygia ).   23. 7. 1. zwierzęta   hahhima przechwala

23. 6. demony, herosi, półbogowie   23. 6. 1. demony   agdistis to dwupłciowy demon hermafrodyta. bogowie, obawiając się go, podstępem we śnie pozbawili go genitaliów. w miejscu, gdzie upadły, wyrósł migdałowiec, którego owoc spożyła nana , córka boga rzeki sangarios . nana urodziła dziecko, które porzuciła. zaopiekował się nim kozioł, a później przygodni rodzice. tym młodzieńcem był attis ( frygia ).  korybanci to demoniczne bóstwa towarzyszące kybele . wynaleźli ekstatyczny taniec korybas z instrumentami towarzyszącymi: flet, tympanon (bębenek). korybanci byli potomkami kybele i heliosa . zawsze występowali w grupie dziewięcioosobowej ( frygia ).  daktylowie to bóstwa opiekuńcze lub demony. łączono je z kultem kybele . występowali w grupach od trzech do dziesięciu ( frygia ).   23. 6. 2. karzeł   erkenek jest nie większy niż kciuk i ma mnóstwo przygód (folklor turecki ).   23. 6. 3. bóstwa opiekuńcze   daktylowie to bóstwa opiekuńcze lub demony (w ilo

23. 3. 8. woda   istnieje dziewięć mórz i dziewięć rzek podziemnych ( hetyci ).  bóstwa związane z wodą:  - suinina - bóstwo mórz i wód ( urartu ),  - ea - bóg wód ( huryci ),  - teszub - bóstwo burzy władające błyskawicami, wiatrem i deszczem ( huryci , urartu , hetyci ).  isztar zauważyła potwora hedammu, syna kumarbiego i szertapszuruhi , córki morza, wynurzającego się z morza i poskarżyła się  teszubowi , który ronił łzy po otrzymaniu tej wiadomości. ea zapytał kumarbiego dlaczego dąży do wyniszczenia ludzi. kumarbi wezwał morze na naradę wysyłając posłańca mikiszanu . morze przybyło rzeką podziemną. isztar pojawiła się na brzegu morza ze służkami. hedammu chciał ją pożreć, ale uległ jej urokowi, wyszedł na brzeg i został pokonany ( hetyci ).  28 marca organizowano procesję do rzeki almo , gdzie kąpano wizerunek wielkiej matki ( frygia ).   23. 3. 9. czas   w turcji dzień zaczyna się od niedzieli.  sius był bogiem światłości dziennej ( hetyci ).